Çocuklara alışkanlık kazandırmak ebeveynler için stresli ve zorlu bir durum haline gelebiliyor. Alışkanlık geliştirmek; gelişim sürecimiz için önemli olan, hayatımızı kolaylaştıran, bizleri düzene sokan özelliklerimizdir. Peki tüm hayatımızı etkileyen ‘alışkanlığın’ tanımı nedir? Alışkanlık, iç ve dış etkilerle hep aynı biçimde gerçekleşmesi sonucu beliren şartlanmış davranıştır (TDK). Alışkanlıklarımızı öğreniriz ve öğrenme sürecimiz doğduğumuz andan itibaren başlar, ömrümüzün sonuna kadar devam eder. Temel alışkanlıklarımızı kazandığımız en kritik yaş aralığı 0-10 yaşlarıdır. Bu yaşlarda üzerinde durulan olumlu davranışlar çocuklar tarafından daha çabuk benimsenir, alışkanlığa dönüşür (Aygün, 2020).
Ebeveynlerin genelde çocuklarına kazandırmak istedikleri temel alışkanlıklar; uyku, düzen, öz bakım becerileri (diş frçalama, el yıkama, yüz yıkama) ve beslenmedir. Çocukların beslenme ya da uyku alışkanlıkları değişime ya da bozulmaya uğrayabilir. Bu oluşan değişimlerde ebeveylerin tutumu alışkanlık kazandırma sürecinde önemlidir. 0-3 yaş grubu çocukların uyku alışkanlıklarının belirlenmesi ile ilgili yapılan bir araştırmada bulunan bulgular neticesinde küçük çocukların uyku alışkanlıklarının oluşmasında ebeveynlerin uygulamalarının belirleyici olduğu ve uyku konusunda önleyici müdahalelerin önemi vurgulanmıştır (Kahraman & Ceylan, 2018). Ebeveynler çocuklarına alışkanlık kazandırmaya çalışırken çocukların gelişim dönemi özelliklerini bilmek çocuktan kapasitesi dışında bir şey beklememek önemlidir. Kazandırılmak istenen alışkanlık neyse anne ve baba o konuyu net açıklamalar yaparak çocuğa ortak açıklamalılar. Çocukların gelişim özellikleri alışkanlık kazandırmada önemli olduğu gibi aynı zamanda çocukların yaş aralığına göre açıklama yapmak ve yaklaşım tarzı da önemlidir.
2-5 yaş aralığındaki çocuklar; davranışın açıklanması ya da anlatılması ile öğrenemezler, bu yaş aralığında çocuklar gözlem yaparlar ve davranışı gözlemleyerek öğrenirler. Genelde ebeveylerini model olarak alırlar ve iş birliği yapmak isterler. Örneğin ebeveyn çocuğa yatmadan önce ‘dişlerini fırçala’ yönergesini vermek yerine birlikte dişlerimizi fırçalayalım şeklinde destek verebilir, bu şekilde çocuk annesini ve babasını gözlemlemiş olur. Ebeveynin bu tutumunun istikrarlı devam etmesi alışkanlık oluşturacaktır. Çocuğun davranışının alışkanık olabilmesi için davranışı kazanana kadar tekrar etmesi gereklidir bu yüzden ebeveynler davranışın unutulmaması için takip etmeli, geribildirim vermeli, çocuk davranışı unutuğunda hatırlatmaları ve bilgilendirmeleri gerekir. Bilgi verirken bu yaş aralığındaki çocuklara uygun bilgilendirme yapılmalıdır. Durumu somutlaştırmak faydalı olabilir bunun için resimli kitaplar seçilebilir, görsellerden yararlanılabilir. Bilgilendirme yaparken çocuğu korkutmadan ve çocuğun kafasındaki tüm soruları yanıtlayarak cevap verilmelidir. Çocuklar bazı davranışları hemen alışkanlık haline getirebilir fakat bazı davranışları alışkanlık haline getirmekte zorlanırlar. Bu yüzden ebeveynler çocuklarının hangi davranışı tekrarlamakta zorlanıp zorlanmadıklarını takip etmeliler ve sebebini anlamalılar.
5-6 yaş aralığındaki çocuklar; bu yaş aralığında çocuklar artık daha fazla sorumluluk almaya ve alışkanlık kazanmaya müsaitlerdir. Artık temel alışkanlıklarının ve onlardan beklenen davranışların daha çok farkındalardır. Farkında olsalar bile yine de ebeveynlerinden destek almayı ve yönlendirilmeyi beklerler. Ebeveyn yönlendirmeleri çok uzun cümlelerden oluşmamalıdır ve çocuktan beklenen davranış açık bir şekilde ifade edilmelidir. Bu yaş aralığındaki çocuklar için de ebeveyn takibi çok önemlidir çünkü çocuk davranışı unutabilir. Ebeveynler, çocuk davranışı yapmak istemediğinde ya da unuttuğunda motive edici olmalıdır ve unutulan görev ya da sorumluluklar çocuğa uygun bir şekilde hatırlatılmalıdır.
6-10 yaş aralığındaki çocuklar; artık bu yaş aralığındaki çocuklar için öğretilen temel alışkanlıklar kazanılmış olur. Fakat hala kazanılanamayan alışkanlıklar olabilir, bu durumda neden bu alışkanlığın çocuk tarafından kazanılamadığına odaklanmak gereklidir. Ebeveyn çocuğu anlamak ve dinlemek için çaba harcamalıdır. Kazanılması istenilen alışkanlık için ebeveyn bilgilendirme yapmaya, davranışı takip etmeye, geribildirim vermeye ve davranış yapılmadığında hatırlatma yapılmaya devam edilmelidir.
Alışkanlıkların kazanılamadığı durumlar da olabilir, bu durumlarda:
-Ebeveyn çocuğun yapması gereken davranışlarda çok müdahaleci olmamalıdır. Çok fazla müdahale çocukta alışkanlıkların gelişmemesini sağlar.
- Ebeveyn çocuğa karşı sabırlı olmalıdır ve zaman tanımalıdır.
-Ebeveynler çocuklarına alışkanlık kazandırırken yaşlarına ve gelişim özelliklerine dikkat etmelilerdir, çocuklarının neyi ne kadar yapabileceklerinin farkında olmalıdırlar.
-Çocuklar ebeveynlerinden geribildirim almayı önemserler, özellikle yeni bir alışkanlık edinirken çabalarının ebeveynleri tarafından fark edilmesi onlar için önemlidir bu yüzden olumsuz eleştiriler ve yaptıkları davranışıların görülmemesi çocukların alışkanlık geliştirmemelerine neden olabilir.
Kaynaklar:
KAHRAMAN Ö., & CEYLAN Ş. (2018). Determining the Sleeping Habits of Toddlers Aged 0-3. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 7(3).
Aygün,B., 2-10 Yaş Çocuklar İçin Hayatı Kolaylaştıran Temel Alışkanlıklar, Epsilon Yayınevi, İstanbul, 2020.
