Yalan kavramını günlük yaşamımızda hepimiz duymuşuzdur. Fakat tam olarak tanımı nedir, ne tür yalanlar vardır, yalan söylemeye bizi iten şeyler nelerdir, yalan söyleme davranışına etki eden faktörler nelerdir? Bu soruların cevaplarını hiç düşünmüş müydünüz? Eğer şimdi bu soruları düşündüyseniz gelin cevaplarına bakalım. 

Yalan ve İki Türü

Yalan kavramı “niyetli” olarak diğer insanlarda “yanlış kanılar oluşturma girişimi” dir. Dolayısıyla burada “niyet” önemlidir. Çünkü yalanın iki türlü olduğu görülmüştür; olumsuz yalan ve prososyal yalan. Olumsuz yalan hepimizin bildiği, yalan denildiğinde akla ilk gelindiğidir. Yani bireyin salt kendi çıkarına hizmet eden, gerçek anlamda nahoş sonuçları içeren veya diğer insanlara zarar verme niyetiyle söylenen yalandır. Prososyal yalan ise halk arasında beyaz yalan diye bildiğimiz yalan türüne benzer. Çünkü prososyal yalan diğer insanları korumak, üzülmelerini önlemek ve var olan iyilik hallerinin devamını sağlamak gibi amaçlara sahiptir. İnsanlar tarafından bu, genellikle olumlu karşılanmaktadır. Nedeni ise sonuçları bakımından zarar değil, fayda sağlamasıdır (Aydın, 2021).

Yalan Davranışının Nedenleri

Bir davranışı gerçekleştirmemiz için bizi o davranışa iten bir gücün olması gerekir, buna da motivasyon denmektedir. Yalan söyleme davranışında yaşa göre bireylerin motivasyonunun farklılık gösterdiği görülmektedir. Erkman (2016), yaptığı bir araştırmada 2-3 yaş arasındaki çocukları incelemiş ve bu çocukların motivasyonunun genellikle cezadan kaçınma ve kendini koruma amaçlı olduğunu saptamıştır. Wilson ve ark. (2003) yaptıkları bir çalışmada ise 3-6 yaş arasındaki çocukların -bu çalışma evde yapılan bir çalışmadır- yalan söyleme davranışının yaşla birlikte artış gösterdiği ve motivasyonlarının da sorumluluktan kaçma, kontrol elde etme ve kardeşine suçlamada bulunma olduğu görülmüştür. Buna benzer Lavoie ve ark. (2017) ‘nın yaptıkları bir çalışmada çocukların ortalama iki günde bir yalan söyledikleri ve yalan söyleme davranışlarının yaşla birlikte azaldığı gözlemlenmiştir (Aydın, 2021). Türkiye’de yapılan bir çalışmada da Türkiye’de yaşayan 2,3,4 ve 5 yaşındaki çocukların yaşları arttıkça olumsuz yalan söyleme davranışlarının arttığı ancak prososyal yalan türünde yaşa göre anlamlı bir farklılığın olmadığı görülmüştür (Aydın, 2021).

Sonuç olarak yaş azaldıkça çocukların yalan söyleme davranışlarının nedeninin kazanç elde etmek ve bir işten kaçmak olduğu görülmüşken, erken ergenlik çağındaki bireylerin ise genellikle daha az yalan söyleme davranışı gösterdikleri ve yalan türlerinin de diğer insanları korumak olduğu görülmüştür. Bu da artan yaşla birlikte toplumsal norm ve sosyalleşme kavramlarının geliştiğini gösteren bir kanıt niteliğindedir. Bunu destekleyen bir başka ifade de olumsuz yalan söyleme davranışının ergenlik döneminde artış gösterirken, yetişkinlik döneminde prososyal yalan söyleme davranışının artış göstermesidir (Aydın, 2021). Bunun belirleyicisi olarak aşağıdaki bilişsel ve kültürel etmenler gösterilebilir. 

Yalan Söyleme Davranışındaki Etmenler

Bilişsel Etmenler

Yalan söyleme davranışı tek bir işmiş gibi görünse de arkasında birçok işi barındırır. Empati, planlama, tahmin etme gibi... Zihin kuramı da bir bilişsel etmendir ve şöyle açıklanmaktadır: Başkalarının farklı kanı, istek ve niyetlere sahip olabileceğinin ve başkalarının sahip olduğu farklılıklarının sonraki davranışlarını belirleyeceğinin anlaşılması. Ek olarak 3 yaşından itibaren çocukların zihin kuramının tanımına uyum sağladıkları da görülmüştür. Bir diğer bilişsel etmen ise Yönetici İşlevlerdir. Yönetici işlevler bir işe başlama, dikkatin sürdürülmesi, yeni durumlara uyumlu olma, düşüncelerin değerlendirilmesi ve bir davranışta bulunmadan önce sonucun öngörülebilmesi gibi birden fazla bilişsel süreci içinde barındırmaktadır (Aydın, 2021). Dolayısıyla yalan söyleme, yalanı sürdürme, ekstrem durumlarda yalanı o duruma uydurma ve yalanın doğuracağı sonuçları öngörme gibi birçok bilişsel işlemden geçmektedir. Yine Zeka da bilişsel etmen olarak ileri sürülmüştür fakat yapılan çalışmaların az olması sebebiyle temkinli yaklaşılmalıdır (Aydın, 2021)..

Sosyal Etmenler

Dünyaya geldiğimizde gözümüzü açtığımız yer doğrularımız, etik değerlerimiz, ahlakımız ve inançlarımızdır. Dolayısıyla bakımverenler çocuklara rol model olur, çocuklar da onların aynaları olurlar. Yapılan çalışmalara göre baskıcı bakımverenlerin sert kurallar koyduğu ve aşırı denetleyici olduğunda çocukların yalan söyleme davranışının artış gösterdiği görülmüştür. Bu çalışmadan çıkarılan temel sonuç çocukların güven ortamında büyüdüklerinde yalana daha az başvurduklarıdır. Sosyal etmenlerden bir diğeri de Kültürel Etmenlerdir. Toplumun ahlaki değerlerini bireyin kendisine entegre olduğu bir yerdedir. 2-3 yaş için kültür faktörü çok etki etmese de Lee (2013) kültürün yalan söyleme davranışıyla bağlantısını “niyetliliğin” zihin kuramının gelişimiyle, “gelenekçiliğin” ise kültürel etkilerle bağlantılı olduğunu belirtmiştir (Aydın, 2021). Yine burada yalan söylemenin bağlama göre değiştiği görülmektedir. Ayrıca toplulukçu ve bireyci kültürlerde farklılıklar yaşanmaktadır. Örneğin toplulukçu kültürlerde büyüyen bireyler sosyal ilişkilerinde uyumlu olma çabası içerisinde oldukları için bazı yalan türlerinin makul olduğunu düşünmektedirler (Aydın, Eskicioğlu, Dayhan, Karabacak ve Karakaş, 2020).

Sonuç olarak yalanın olumsuz yalan ve prososyal yalan olmak üzere iki türü vardır. Yaşa bağlı olarak yaşın arttıkça olumsuz yalanın değil, prososyal yalanın arttığı gözlemlenmiştir. Bununla beraber güvenli bağlanmanın gerçekleştiği, demokratik ebeveyn tutumunun benimsendiği ve yalan söylemeyerek çocuğa rol model olunduğu bakımverenlerin çocuklarında daha az yalan söyleme davranışının olduğu saptanmıştır. Dolayısıyla çocuklarının yalan söyleme davranışından şikayetçi olan bakımverenler için bu örnek teşkil etmektedir. Unutulmamalıdır ki bakımverenler çocuklara rol model, çocuklar bakımverenlerine aynadır!

Kaynakça:

Aydın, M.S., Eskicioğlu, G., Dayhan, T., Karabacak, A. ve Karakaş, E. (2020). 3-5 yaş çocuklarında zihin kuramı ve yönetici işlev becerilerinin olumsuz ve prososyal yalan söyleme davranışları üzerindeki etkisi. Çocuk ve Gelişim Dergisi, 3(5), 54-55.

Aydın, M.S. (2021). Çocuklarda yalan söyleme davranışı ve gelişim süreçleri. Muhakeme Dergisi, 4(1), 1-13.

Aydın, M.S. (2021). 29-72 aylık çocukların olumsuz ve prososyal yalan söyleme davranışlarının incelenmesi. Erken Çocukluk Çalışmaları Dergisi, 5(1), 102-103.