''Her şeyin ötesinde, zarar verme.''
Galenos
Ethos... Ethique... Etik... Farklı dillerde farklı telaffuzları olsa da kavram aynı şeye hizmet etmektedir: İnsanlık. İnsan davranışlarını değerlendiren, yarar – zarar, iyi – kötü dengesini sağlamak için kurulmuş hassas bir terazi gibidir adeta. İnsanın geliştirdiği her türden ilişki alanında hem kendi davranışlarını hem de ilişki geliştirdiği tarafın davranışlarını analiz edip onu doğru ya da yanlış olarak tanımladığı bir yargıya varması etik düşünmeyi ortaya çıkarmıştır. Sözel bir teknikten fazlası olan, kişilerin içsel süreçlerine bir yolculuk olan psikoterapinin ise etik kavramı ve getirdiği sorumluluklar açısından konumu hassas ve önemlidir. Peki insan etiğe neden ihtiyaç duymaktadır? Etik – ahlak ilişkisi nedir ve psikoterapiye yansıması nelerdir?
Etik Kavramı Üzerine – Genel İlkeler
Doğuşu Antik Yunan' a uzanan, felsefenin bir dalı olan etik en temel tanımı ile ahlaki, ahlakla ilgili olandır (TDK). Etik, ahlak ile ilişkilidir fakat aynı anlama gelmemektedir. Aralarındaki temel farklılıklar şunlardır: ahlak toplumdan topluma zaman içerisinde değişebilir fakat etiğin zaman sınırı yoktur, her zaman evrensel olan doğruyu arar. Ahlak belli bir eğitimden geçmeyi gerektirmezken etik, felsefeye dayanır bu yüzden öğrenilmesi gerekendir. Ahlak kuralları hiçe sayıldığında yansıması toplumsal dışlama, suçluluk gibi durumları getirirken etik kuralların ihlal edilmesi bulunduğu meslek grubundaki temsili üzerine o gruptan dışlanma şeklinde kendini gösterir (Dinçer vd., 2014: 8).
Etik kavramı günümüzde özellikle mesleki alanda o alana özgü sorumlulukları belirlemek için oluşturulan normları içermektedir. İnsana dokunan bir meslek grubu olarak psikologların ise ilk etik yönetmeliği Amerikan Psikoloji Derneği (APA) tarafından 1953 yılında çıkmıştır. Ülkelerin psikoloji derneklerinin özelde etik ilkeleri değişmekte olabiliyorsa da APA genel ilkeleri oluşturarak bir yol gösterici olmuştur. Bu genel ilkeler psikoloji camiasının evrensel ilkeleri olarak düşünülebilir.
Amerikan Psikoloji Derneği Etik Yönetmeliği Genel İlkeleri şöyledir:
1) Yararlı olmak ve zarar vermemek
2) Sadık olmak ve sorumluluk
3) Dürüstlük
4) Adil olma
5) Kişilerin hakları ve itibarlarına saygı (APA, Aktaran Şahin, 2017: 66-67).
Bu genel ilkeler ışığında uygulanan psikoterapi türüne göre de özel etik sorumluluklar mevcuttur.
Bireysel Terapi ve Aile Terapisinde Etik Sorumluluklar
Derleme bir makalede yapılan çalışmaya göre bir karşılaştırma örneği olarak bireysel terapi ve aile terapisindeki etik meseleler ve ikilemler ele alındığında etik daha karmaşık bir hal almaktadır. Danışan ile çoklu ilişkilerin kurulmaması özellikle duygusal ve cinsel bir ilişkinin yaşanmaması gerekliliği açık olan bir ilkedir. Tek danışan ile yapılan bireysel terapide bu ilkeyi sağlamak kolay görünse de çok danışanlı terapilerde bunu sağlamak zorlu görünebiliyor. Thorp vd. (2003)' e göre özellikle aile ve eş terapilerinde daha fazla katılımcının bulunması sebebiyle cinsel ilişki kurulma riski de artmaktadır. Yani birden çok danışanın yer aldığı bir terapi türünde bu konuda terapistin daha dikkatli adım atması gerekliliği vurgulanmaktadır. Bireysel terapiden farklı olarak aile terapisinde yaşanan diğer bir ikilem ise terapinin sonlandırılmasına yöneliktir.
Yararlı olma ilkesine göre tüm aile üyelerinin bu sonlandırmaya hazır olması gerekmektedir. Bu hususta iki yol önerilmektedir:
1) Aile bireyleri ile anlaşarak birkaç seans ile tüm aileyi kapsayıcı bir sonlandırma yapmak.
2) Aile terapisinin sonlandırılması fakat aile üyelerinden bireysel terapiye devam etmesi gerek görülen danışanın yönlendirilmesidir (Patten vd., 1991 Aktaran Korkmaz 2019: 526).
Günümüzde en çok uygulanan terapi türlerinden sadece bireysel terapi ve aile terapisi ele alındığında bile etik bakış ile dengeyi bulmanın ve onu ustalıkla uygulamanın ne kadar meşakkatli olduğunu görmek mümkün.
Kaynak:
Dinçer, B., Kaya, İ., Satmaz, İ., Özdeş, G., Özen Ö. E. ve Taşkın, Y. O. (2014). Öğretmenlik mesleğinde etik. İstanbul: Paradigma Akademi Yayınları.
Korkmaz, B. (2019). Yapısına göre psikoterapi türleri ve etik meseleler. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(36) , 513-543. https://doi.org/10.21550/sosbilder.418687
Linden, W. ve Hewitt P. L. (2017). Klinik psikoloji – bir modern sağlık uzmanlık alanı. (M. Şahin çev.). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
Patten, Christi vd. (1991). Ethics in Marital and Family Therapy: A Review of The Literature. Professional Psychology: Research and Practice, C. 22, S. 2, s. 171-175.
Thorp, S. R. ve Fruzzetti A. E. (2003). Ethical Principles And Practice In Couple And Family Therapy. O’Donohue, W. ve Ferguson K. (Ed.). Handbook Professional Ethics For Psychologist. Sage Publication: California.
